Minggu, 04 Januari 2015

WUWUHAN (AFIKS)


PARAMASASTRA - WUWUHAN LAN SESELAN

WUWUHAN (AFIKS)


1. ATER-ATER (PREFIKS)
 A-, MA-,  ANUSWARA, , TRIPURUSA, …lsp
Ater-ater  iku wuwuhan kang manggone ing sangarepe tembung lingga.
Wujude ater-ater : Anuswara, Tripurusa,  a-, ma-, ka-, ke-, sa-, pa-, pi-, pra-, pri-, tar- kuma-, kami-, kapi-

ANUSWARA
Ater-ater Anuswara utawa A- wujude ana papat; m-, n-, ny-, ng- (alomorf)
Panganggone
a. tembung lingga kang apurwa : p, w, t, th, c, k, s, konsonan mau bakal luluh.
            m-        +          prabu               =          mrabu
            m-        +          waca                =          maca
            n-         +          tembang           =          nembang
            n-         +          thiwul              =          niwul
            ny-       +          coba                 =          nyoba
            ny-       +          sawang             =          nyawang
            ng-       +          kalong              =          ngalong
           
 salajengipun ......

           
b. ing ragam susastra sok dadi am-, an-, any-, lan ang-
            m-        +          purba               =          (h)amurba
n-         +          deleng              =          andeleng
ny-       +          sapih                =          anyapih
ng-       +          gawe                =          anggawe
           
c. ing tembung lingga sawanda wujude dadi nge-
            A-        +          cet                    =          ngecet
            A-        +          kum                 =          ngekum
            A-        +          rem                  =          ngerem

d. tembung lingga kang kawiwitan aksara s lan c, ana kang nggunakake n- ora ny-
            A-        +          cacad               =          nacad
            A-        +          sembah                        =          nembah
            A-        +          susul                =          nusul

Gunane
-ngowahi tembung lingga dadi tembung kriya tanduk
            m-        +          pasang             =          masang
            n-         +          tandur              =          nandur
            ny-       +          jupuk               =          njupuk
            ng-       +          umbah             =          ngumbah
-ngowahi tembung lingga dadi tembung kahanan
            m-        +          banyu              =          mbanyu
            ng-       +          kebo                =          ngebo

Arane rimbag :
-rimbag tanduk kriya wantah

anuswara  +  Tb. Lingga                       (ngombe, mulang, nanting, nyinau)



-rimbag tanduk ikriya

            Anuswara  +  Tb.Lingga  + -i   (nuntuni,  ngusungi, nyambangi, marani)

-rimbag tanduk kekriya
Anuswara  +  Tb. Lingga + -ake           (ngusungake, mblanjakake, nandhingake, nyuwekake)


TRIPURUSA
wujude : dak- kanggo utamapurusa, kok- kanggo madyama purusa, di- kanggo pratama purusa ; ing tembang (susastra) dadi den-
gunane : ngowahi tembung lingga dadi tembung kriya tanggap
arane rimbag : rimbag tanggap utamapurusa, tanggap madyamapurusa, anggap pratamapurusa
dakombe          daktulisi           dakgawakake               kula …
kokjupuk         kokusungi        koktembangake             Panjenengan tembangaken
direbut             dirasani              dienggokake                dipunraosi
densebut          den…

GEGLADHEN
1) Tembung ing ngisor iki  endi kang oleh ater-ater anuswara? Terangna pandhapuke!
            -ngangsu                      -mangsi                                    -ngunekake
            -ngungkung                  -nyanyi                                    -mireng
2) Tembung-tembung ing ngisor iki gawenen ukara kang becik !
            -dakanggo                    -kokwenehi                              -dipuntepangaken
            -nacad                          -mirengaken    


ATER-ATER  a-         
wujude ana telu : a-, mar-, mer-
rimbage : bawa ha-
panganggone :
a-         +          basa                 =          abasa              
a-         +          klambi             =          aklambi
a-         +          gaman              =          agaman
ma-      +          guru                 =          maguru                                   
mer-     +          tapa                  =          mertapa
mer-     +          tobat                =          mertobat                     
mer-     +          tamba               =          mertamba

gunane : ngasilake tembung kriya tanduk tanpa lesan (aktif intransitif)


ATER-ATER maA- UTAWA maN-
man-    +          tunggal             =          manunggal                  
mang-  +          lor                    =          mangalor                     
man-    +          tungkul                        =          manungkul

gunane : ngasilake tembung kriya tanduk tanpa lesan

ATER-ATER   ka-
Rimbage aran :  rimbag bawa ka
Gunane : ngasilake tembung kriya tanggap, lan  tembung aran
ka-       +          tampa               =          katampa                      
ka-       +          tempuh                        =          katempuh                    
ka-       +          bupati  + -an    =          kabupaten
ka-       +          paring  + -an    =          kaparingan                  
ka-       +          pundhut + -ake            =          kapundhutake             
ka-       +          undhuh   + -ake            =          kaundhuhake              
           

ATER-ATER    ke-
Gunane : kriya tanggap, tembung kahanan
ke-       +          cemplung         =          kecemplung                
ke-       +          gawa                =          kegawa                                   
ke-       +          tinggal  + -an    =          ketinggalan                

ke-       +          obong              =          kobong
ke-       +          adhem   + -en   =          kadhemen                   
ke-       +          udan    + -an   =          kudanan                      

tegese : nandhang pakaryan kang ora disengaja, lan nandhang kahanan

GEGLADHEN
3) Tembung-tembung ing ngisor iki gawenen ukara !
            -aklambi                      -maguru                       -mertobat
            -katempuh                   -kudanan                     -kadhemen



ATER-ATER  Sa-
Bisa dadi sa-, se-
Gunane : ngasilake tembung wilangan
sa-        +          dina                 =          sadina             
sa-        +          gelas                =          sagelas                        
sa-        +          yuta                 =          sayuta             
sa-        +          omah               =          saomah                       
sak-      +          kos    + -an       =          sakosan


ATER-ATER    pa-, pi-, pra-, pri-
Ngasilake tembung aran
Ater-ater pa- bisa dadi paA- utawa paN-
pa-       +          warta                =          pawarta                       
pa-       +          etung                =          petung             
paN-    +          panggih                        =          pamanggih                  
paN-    +          suwun              =          panyuwun

ATER-ATER    pi-
pi-        +          wulang             =          piwulang         
pi-        +          tutur                 =          pitutur             
pi-        +          guna                 =          piguna                         
pi-        +          andel                =          piandel

ATER-ATER    pra-
pra-      +          jurit                  =          prajurit            
pra-      +          tingkah             =          pratingkah       
pra-      +          sangka             =          prasangka                   
pra-      +          lambang           =          pralambang


ATER-ATER   pri-
pri-       +          bumi                =          pribumi                       
pri-       +          angga               =          priangga          
pri-       +          kanca               =          prikanca


GEGLADHEN
4) Tembung-tembung ing ngisor iki gawenen ukara !
            -sadina                         -sakelas                                    -saumur
            -prasangka                   -panganggo                  -pitutur
                                   


ATER-ATER  tar-
gunane : tembung katrangan, tembung kriya
tar-       +          tamtu               =          tartamtu          
tar-       +          buka                =          tarbuka                       
tar-       +          kadhang           =          tarkadhang                  
tar-       +          waca                =          tarwaca

ATER-ATER kuma-, kami-, kapi-
gunane : ngasilake tembung kahanan
kuma-  +          ayu                  =          kumayu                      
kuma-  +          wani                 =          kumawani       
kami-   +          gila     + -an      =          kamigilan                    
kami-   +          seseg   + -en     =          kamisesegen
kapi-    +          adreng              =          kapiadreng      
kapi-    +          lare                  =          kapilare                       


GEGLADHEN
5)  Gawenen ukarane !
            -tarkadhang                  -tarwaca
            -kumayu                      -kamigilan



2. SESELAN
Seselan (infiks) iku wuwuhan kang manggone ing satengahe tembung. Ing basa Jawa seselan iku cacahe ana papat, yaiku –um-, -in-, -er-, lan –el-.

Seselan –um-
Rimbage diarani rimbag bawa ma, sebabe yen kaseselake ing tembung lingga kang apurwa aksara menga (vokal) malih dadi m- lan dumunung ing sangarepe tembung lingga.
Tuladha :
unggah       +          -um-              =     umunggah         -- munggah
atur             +          -um-              =     umatur              -- matur
esem           +          -um-              =     umesem                       --  mesem

Tembung lingga kang kawiwitan aksara p menawa oleh seselan -um-, aksara p malih dadi k. Dene tembung lingga apurwa konsonan b kang oleh seselan –um-, aksara b mau dadi g.
Tuladha :
                        pinter          +          -um-              =     puminter                       --  kuminter
                        panggang    +          -um-              =     pumanggang      -- kumanggang
                        bagus          +          -um-              =     bumagus                      --  gumagus

Gunane : ngasilake tembung kriya tanduk tanpa lesan  lan tembung kahanan.
Tuladha :
                        laku            +          -um-              =     lumaku
                        teka            +          -um-              =     tumeka

                        gagah          +          -um-              =     gumagah
                        bagus          +          -um-              =     gumagus


Seselan –in-
Rimbage diarani tanggap na- Tembung kang oleh seselan –in- tegese padha karo yen oleh ater-ater di-, lan kalebu tembung kriya tanggap.
Tembung lingga kang apurwa vokal menawa oleh seselan –in-, seselan –in- owah dadi ing- lan dumunung ing ngarep tembung.
Tuladha :
                        usung          +          -in-                =     inusung             -- ingusung
                        awor           +          -in-                =     inawor               -- ingawor
                        ombe          +          -in-                =     inombe              -- ingombe

Yen tembung lingga apurwa konsonan oleh seselan –in- , seselan –in- ora ngalami owah-owahan.
Tuladha :
                        cangking     +          -in-                =     cinangking
                        jawat           +          -in-                =     jinawat
                       

Seselan –er- lan –el-
Seselan –er- sok malih dadi –r-, dene seselan –el- kadhangkala malih dadi –l-.
Gunane kanggo ngasilake tembung kahanan.
Tuladha :
                        kelip           +          -er-                =     kerelip               --  krelip
                        titi               +          -el-                =     teliti                   --  tliti


GEGLADHEN
6)  Tembung-tembung ing ngisor iki udhalen kepriye mungguh pandhapuke !
                        - Dina minggu aku bakal munggah gunung Semeru.
                        - Mas Irawan ngunggahake koper-koper mau menyang loteng.
                        - Swarane banjir bandhang iku gumuruh          nggeterake ati.
                        - Hartati mesem, mengkono uga Astuti.
                        - Meru jumangkah, notol atine kepengin nyawang pating krelipekartika.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar