SERAT CIPTO WASKITHO
PUPUH I
DHANDHANGGULA
-- 01 --
Sakamatyan kuma bangkit-bangkit, lir sarkara warsitaning sastra,
sasmiteng
karaharjane, mring sagung anak, putu, ingkang karsa angrancang
kapti, Sira
puruhitaa, Saniskareng kawruh, mring jana kang wus nimpuna, ing
surasa
saraseng kamuksan kaki, kanggo ing kene kana.
Artinya :
Suatu petunjuk untuk kebahagian, bagaikan cahaya yang tersirat dan
tersurat,
petunjuk untuk bahagia, terhadap segenap anak cucu, yang hendak
menempuh
suatu cita-cita, pergilah engkau berguru, segala macam
pengetahuan, kepada
manusia yang sudah berilmu tinggi, terhadap arti ilmu kamuksan,
berguna di sini
dan disana.
-- 02 --
Lamun sira puruhita kaki, den sumandha mamrih wahyeng gita,
sadarganen
turidane, ywa kongsi keneng sirung, marang ingkang sigra guroni,
mandar
anoring raga, way kongsi kalimput, sang gya suraseng kang nyata,
dimen sira
antuk wilasa kang Sidhi, wasitaning Pandhita.
Artinya :
Pabila Ananda berguru, tekunlah agar tercapai seirama kehendakmu,
perhatikan
segala perbuatanya, agar kau tidak terlena, terhadap gurumu, malah
mecitainya,
janganlah terlena, cepatlah mencari kebenaran yang hakiki, agar
kau
mendapatkan perkenan Hyang Widhi, sabdanya Pandita.
-- 03 --
Dedalane kawruh ana dhingin, patang prakara sira wiletna, away
kasusu
kalapne, gagasan rasanipun, yen tumpangsuh asalah dalih, kalimput
kaliru
tampa, temah salah surup, kang kaliru surupena, supayane wruh
lunggyane ala
becik, ywa kongsi katlajukan.
Artinya :
Pengertian ilmu adalah, perhatikanlah empat macam, jangan
tergesa-gesa dan
telaahlah, perhatikan maknanya, bila kacau balu simpang siur
maknanya, yang
salah perhatikan kesalahannya itu, agar tahu kedudukannya salah dan
benar,
jangan sampai berkepanjangan.
-- 04 --
Lan dununge kang kawan prakawis, abang ireng kuning lawan pethak,
pangwasane dhewe-dhewe, kang telu murung laku, kang sawiji iku
proyogi, yen
telu binuwanga, jagad yekti suwung, kang siji kalawan apa, jumenenge
yen tan
ana kang ngrusuhi, marmane kawruhana.
Artinya :
Dan kedudukannya yang empat perkara, merah hitam kuning dan putih,
kekuasaaaaaaaannya berbeda-beda, yang tiga menggoda, yang satu itu
benar,
kalau tiga dibuang, dunia pasti kosong, yang satu dengan siapa,
bertahtanya
kalau tidak ada yang mengganggu, maka fahamilah.
-- 05 --
Wong neng donya kang lumrah tan mikir, Allah iku dedalaning mulya,
lamun
bener pangetrape, bongsa triprakareku, gung aniksa marang sawiji,
amuwus
kinawruhan, anggepe angratu, nanging kang durung nyurasa, ala iku
liwat nora
sudi, tuna ing uripira.
Artinya :
Orang didunia yang wajar tanpa berpikir, Allah menunjukkan jalan
bahagia, bila
menempuh jalan yang benar, adapun tiga perkara itu, mempunyai
perbedaan
besar dengan yang satunya, memutuskan suatu pengertian, merasa
dirinya Raja,
tetapi belum mempunyai pengertian apapun, tak seorangpun mau
dengan sifat
jelek.
-- 06 --
Nanging poma dipun awasi kaki, rehning mengko akeh wong kang bisa,
babasan
bebangun bae, angungasake catur, tutur liyane nora pinikir, mung
cature
priyanggo, lumaku rinungu, carita patang prakar, Edad Sipat Asma
afngal lan
mailh, bang, ireng, kuning, pethak.
Artinya :
Rugi hidupnys, tetapi berhati-hatilah, berhubung sekarang banyak
orang yang
dapat, bagaikan membangun saja, mengutamakan bicara, omongan orang
lain
tiada terfikir, hanya pembicaraannya pribadi, supaya didengar,
cerita empat
perkara, Dzat, Sifat Asma Agngal, dan lagi, merah, hitam, Kuning,
Putih.
-- 07 --
Lan dununge kang sawiji-wiji, nora montro-montro yen genaha, gunem
ngelmu
ngalih rame, balik rasaning ngelmu, nora kena sira kukuhi, endi
ingkang andadr,
iya iku suwung, yen wong anom mengkonora, rebut unggul guneme
angalah isin,
ngukuhi kawruhira.
Artinya :
Dan kedudukan satu persatu, sama sekali tidak benar, pembicaraan
ilmu
berganti rame, tetapi maknanya ilmu, tak dapat dipergunakan
sebagai pedoman,
mana yang ngelantur, itulah kosong, bila itu anak muda, berebut
menang
mengalah malu, berpegang teguh.
-- 08 --
Layak bae kang mangkana kaki, sabab gurune kaya mangkana, wirang
yen
kalah ngelmune, pan gaibing Hyang Agung, ika nora nganggo pinikir,
mung
ngelmu garejegan, sasad nglurug padu, iku kang padha ginulang,
wetara ku yen
padha rerasan ngelmu, ing wekasan sulaya.
Artinya :
Tentu saja berbuat begitu, karena Gurunya pun begitu juga, malu
kalau kalah
ilmunya, terhadap gaibnya Hyang Agung, itu tiada terpikirkan,
hanya ilmu
perselisihan, seolah datang untuk berdebat, hanya itu yang
dipelajarinya,
bersamaan dengan itu kalau membicarakan ilmu, akhirnya terjadi
perselisihan
dan perdebatan.
-- 09 --
Salin guneme ngilmu wus lali, ngetokake wicaksananira, anuruti
kuwanene,
anginger keris cancut, saliranya lir metu agni, bisa warna
sakawan, bungah yen
ginungung, kadya Raden Jayajatra, yen ginunggung prapteng pejah
den
andhemi, iku guru samangkya.
Artinya :
Berganti pembicaraan ilmu sudah terlupakan, mengeluarkan
pendapatnya,
menurutkan keberaniannya, memutar keris dan siaga tempur, tubuhnya
bagaikan
menyala-nyala, dpat memancarkan empat warna, bangga kalau
disanjung,
bagaikan Raden Jayajatra, kalau disanjung nyawapun direlakan,
itulah Guru
jaman sekarang.
-- 10 --
Lamun sira durung anglakoni, ing pratingkah kaya mangkana, nanging
sireku
ywa kaget, gagasen rahsanipun, aja dumeh iku tan becik, sayekti
becik uga, yen
sira wus surup, mangkas-mangkasipun sapa, lawan sapa kang bisa
amalih
warni, nyatakna kang waspada.
Artinya :
Kalau engkau belum berbuat, perbuatan seperti tersebut tadi,
tetapi jaganlah
engkau terperanjat, berfikirlah akan maknanya, jangan karena itu
tidak baik,
tetapi sebenarnya baik juga, bila kau telah memahaminya, siapa
yang
sebenarnya dibalik itu, siapa pula yang berubah warna, perhatikan
dengan
seksama.
-- 11 --
Ingkang bisa bawana-bawani, owah gingsiring sariranira, siya yen
tan wruh iku,
tunggal dhapur kang den kawruhi, kang bisa malih warna, sayekti
mung iku,
aranana loro nyata, aranana sawiji temen sawiji, mung limput
linimputan.
Artinya :
Yang dapat berubah-ubah, mengubah diri, tercelalah kalau tidak
pada
tempatnya, padahal yang tahu itu, menyatu dalam dirinya, yang
dapat mengubah
warna, benar-benar hanya itu, katakanlah dua kenyataan, katakanlah
saty benarbenar
satu, hanya saling selubung menyelubungi.
-- 12 --
Kang akarya iku kang nglimputi, enggonira aneng kalimputan, sulap
padhanging
Srengenge, upamane sireku, anom sorotinon Hyang Rawi, kang
mangkana iku
sulap, dadi lamuk-lamuk, mangkono upamanira, wong nyurasa rerasan,
kang
den rasani, ingkang melu rerasa.
Artinya :
Yang menciptakan adalah yang menyelubungi, tempatmu pada
terselubung,
silaunya sinar mentari, adaikan itu kamu, menyaksikan cahaya-NYA
Hyang
Widhi, padahal sagat silau, maka tampak kabur, begitulah
ibaratnya,
mengartikan sesuatu yang masih kabur, kabur pula pengertiannya.
-- 13 --
Pasabane sok anggung nasabi, Roh Ilapi kang wanuh wus lawas, datan
wruh
lamun uripe, malah Ki Alip Tansur, yang lumaku anggung anjawil,
nanging datan
uninga, yen iku Hyang Agung, marma padha binudiya, ing wong urip
aja
katungkul sireki, wruha ing uripira.
Artinya :
Tujuanya terkadang tertuju, Roh Ilapi sudah lama dikenalnya, tiada
tahu kalau itu
adalah hidupnya, maka Ki Alip Tansur, kalau berjalan bersenggolan,
tetapi tiada
tahu, kalau itu adalah Hyang Agung, maka belajarlah dengan tekun,
dalam
kehidupan ini jangan lengah, ketahuilah pada hidupmu.
-- 14 --
Uripira sapa kang nguripi, lamun sira nora ngawruhana, siya-siya
ing uripe,
sayektine Hyang Agung, nora pisah mring sarira tri, lumaku lenggah
nendra, tan
benggang sarambut, aja maneh kaya sira, nadyan kutu-kutu lan wong
taga sami,
rineksa Hyang Sumana.
Artinya :
Hidupmu siapa yang menghidupkan, kalau kau tidak mengetahui,
percuma
dalam hidup ini, yang sebenarnya Hyang Widhi, tidak terpisah dari
tiga
perbuatan, berjalan, duduk, tidur, tiada terpisah walau selembar
rambut, apalagi
seperti engkau, selagi serangga dan kehidupan lainnya, dipelihara
oleh Hyang
Sukma.
-- 15 --
Rehning ananira kang nganani, ananira saking nora nana, nanging
ana
kahanane, anane tanpa wujud, wujudira ingkang mujudi, duk sira
durung ana,
anane andhanu, yen sira ayun uninga, pasemone wujuding Hyang Maha
Suci,
tingkahe wong sembahyang.
Artinya :
Berhubung kau ada yang mengadakan, kau ada dari tiada, tetapi ada
keadaannya, adanya tak berwujud, perwujudanmu yang mewujudkan,
tatkala
kau belum ada, adanya dalam kelam, bial kau hendak mengetahui,
gambaran
perwujudan Hyang Maha Suci, tingkah lakunya orang yang sedang
Sembahyang.
-- 16 --
Utamane wong urip puniki, nglakonane srengat Nabi kita, Salat
Jakat wruh
Islame, lan sarake Jeng Rasul, sira padha wajib nglakoni, lamun
tan
ngawruhana, dadi nora manut, wirayate Sri Narendra, lawan sapa
kang arsa
agawe napi, prayoga sembahyanga.
Artinya :
Yang utama bagi orang hidup itu, menjalani sareat Nabi kita, Solat
Zakat
mengetahui hukum Islamnya, dan saraknya Rasulullah, kau semua
wajib
menjalani, bila tidak mengetahui, maka tidak dapat menjalaninya,
tersebutlah
Sang Maha Raja, kepada siap yang akan berbuat sesuatu, lebih baik
dirikanlah
Solat.
-- 17 --
Kaping lima sadina sawengi, lan pantese sira ngilingana, marang
uripira dhewe,
takbir miwah yen sujud, wruha ingkang sujudi, yen sira wisuh toya,
aja pijer
wisuh, weruha kang jeneng toya, aja sira katungkul amuji dhikir,
puji katur mring
sapa.
Artinya :
Lima kali dalam sehari semalam, dan ingatlah akan dirimu, terhadap
hidupmu
sendiri, takbir dan bila sujud, ketahuilah kau sujud kepada siapa,
bila kau
menyuci dengan air, jangan berkali-kali mencuci, ketahuilah air
itu apa
sebenarnya, janganlah kau berzikir berlebihan, pujian itu teruntuk
siapa.
-- 18 --
Lwan sira aja gawe napi, ing unining kitap rasakena, aja pijer
ngunekake, yen tan
wruh rasanipun, tanpa gawe sira angaji, angur sira macaa, prenesan
wong ayu,
balik sira maca kitab, becik bisa lapal makna amuradi, kaping pat
rasanira.
Artinya :
Lagi pula janganlah kau sembrana, raskanlah segala isinya kitab,
jangan hanya
melaflkannya, bila tiada tahu rasanya, tak berarti kau mengaji,
lebih baik kau
membaca, yang mengambarkan tentang wanita cantik, bila kau membaca
kitab,
baik sekali bila dapat lafal dan maknanya, keempatnya menghayati
dan
mengamalkannya.
-- 19 --
Nadyan lapalira sundul langit, yen tan bisa maknane punika,
sanadyan bisa
maknane, kapriye muradipun, nadyan sira bisa muradi, yen tan wruh
rasanira,
yekti nanjuk-nanjuk, lapal makna murad rasa, papat iku kasebut ing
dalem dalil,
pantoge aneng rasa.
Artinya :
Walaupun pandai melafalkannya setinggi langit, bila tak dapat
mengerti
maknanya, walau dapat mengerti maknanya, bagaimana mengahayati,
bila tidak
tahu rasanya, akan tersesat jalan meraba-raba, lapal, makna
pengahatan dan
rasa, empat itulah yang tersebut di dalam dalil, berakhir pada
rasa.
-- 20 --
Rasa iku kang luhur pribadi, nanging aja katungkul mring rasa,
weruha kang
ngrasakake, den bisa karya ukum, kukum iku kawan prakawis, sapisan
hukum
wenang, pindo wajibiku, kaping telu kukum ngadat, kaping pate
kukum mokal iku
kaki, tan kena piniliha.
Artinya :
Rasa adalah yang paling tinggi, tetapi jangan terpaku hanya pada
rasa,
fahamilah yang merasakannya, dapatlah berbuat hukum, hukum
berjumlah
empat macam, pertama hukum Wenang, kedua Wajib, ketiga hukum Adat,
keempat hukum Mokal, tak dapat dipilih.
-- 21 --
Siya-siya lamun sira pilih, kukum papat pan wus darbekira, sira
tan wruh
pangukume, mangkene liring kukum, hukum wenang punika kaki, hiy
Jeng Nabi
kita, wakiling Hyang Agung, winenang ngaku Hyang Sukma, lan
winenang murba
misesa sakalir, gemah rusaking badan.
Artinya :
Sia-sia kalau dipilih, keempat hukum itu adalah milikmu, kau tidak
mengetahui
menghukumnya, beginilah arti hukum itu, hukum wenang itu, adalah
Kanjeng
Nabi kita, yang mewakili Hyang Agung, berwenang mengaku Hyang
Sukma,
yang diwenangkan menghukum apa pun, bahkan sampai rusaknya phisik.
-- 22 --
Kaping pindho ingkang hukum wajib, Nabi kita wajib ngawruhana,
marang
ingkang menangake, utawane aweruh, iya ingkang nebut Hyang Widhi,
dene
kang hukum ngadad, punika liripun, Nabi kita ngawruhana, mring
adate
Abubakar Ngumar Ngali, kapat Begendha Ngusman.
Artinya :
Hukum yang kedua adalah hukum wajib, Nabi kita wajib mengetahui,
terhadap
yang memenangkan, atau mengetahui, yalah yang disebut Hyang Widhi,
adapun
yang dinamakan hukum adad, itu adalah, Nabi kita agar mengetahui,
terhadap
adadnya Abubakar Umar Ali, keempatya Baginda Usman.
-- 23 --
Iku lamun ora den kawruhi, sayektine ambubrah Sarengat, yen wus
kawruhan
kabeh, ya iku kang sinebut, ing jenenge weruh Jeng Nabi, dene kang
hukum
mokal, punika liripun, mokal telu yen owaha, upamane ilanga salah
sawiji,
jumeneng lawan apa.
Artinya :
Bila hal itu tidak diketahui, akhirnya akan merusak Syareat, bila
telah diketahui
semuanya, itulah yang disebut, yang dinamakan tahu Kanjeng Nabi,
adapun
yang disebut hukum mokal, itu adalah, tak mungkin ketiganya akan
berubah, bila
hilang salah satu, bertahta dengan apa.
-- 24 --
Mula ana martabat premati, telung prakara kehing martabat, kukum
telu kono
nggone, hukum mokal puniku, mung kinarya mratandhani, ptraping tri
prakara,
ywa kongsi kalimput, mangkono upamanira, nadyan silih jumenenge
Sri Bupatri,
kukum patang prakara.
Artinya :
Maka ada martabat yang muskil, martabat itu berjumlah tiga macam,
dalam
ketiga hukumlah tempatnya, hukum mokal itu, hanya sebagai
pertanda,
patrapnya tiga perkara, janganlah terlena, begitulah umpamanya,
walaupun
berganti kedudukan sebagai Bupati, hukum empat perkara.
-- 25 --
Dununging hukum kawan prakawis, nora metu kang patang prakara,
kukum kang
wenang tablege, Ngalam Arwah puniku, wenang nganggo ala lan becik,
kukum
wajibing Alam, ijesam dumunung, kuwajiban tur uninga, pan sabarang
Pangeran
gone miyarsi, ing kono marganira.
Artinya :
Kadudukanya keempat macam hukum, tidak menyimpang dari empat
perkara,
hukum yang berwenang pelaksanaannya, Alam Arwah itu, berwenang
mempergunakan jelek dan baik, hukum wajib Alam, mayatlah
tempatnya,
kewajiban dan mengetahui yang dilihatnya, disitulah jalannya.
-- 26 --
Kukum ngadad ingkang andarbeni, mapan iya ana Ngalam Misal,
ameruhana
adate, sabarang kang dinulu, warna rupa reh kang dumadi, lamun ora
weruha,
tuna ing pandulu, kaping pate kukum mokal, dumununge aneng Ngalam
Insan
Kamil, kamil cahyaning Sukma.
Artinya :
Hukum adad yang mempunyainya, memang berada pada alam fikiran,
mengetahui adadnya, segenap yang dilihatnya, warna rupa pendidikan
yang ada,
bila tidak mengetahui, rugi dalam penglihatan, keempatnya Hukum
mokal,
kedudukannya dalam Alam Insan Kamil, Kamil cahayanya Sukma.
-- 27 --
Lawan mokal lamun den uripi, lawan mokal yen tan nguripana,
mapanta ana
tandhane, mungguh tininggaliku, badanira tan bisa mosik, mokal yen
nguripana,
Kiyageng Liptamsur, nyatane ana kang karya, sayektine Kamil iku
akekasih,
mokal yen sinetuwa.
Artinya :
Dan lagi mokal kalau dihidupkan, dan lagi mokal kalau tidak
menghidupkannya,
terpisah-pisah ada tandanya, bila ditinggalkannya, tubuhmu tidak
dapat
bergerak, tidak akan (mokal) kalau menghidupkan, Ki Aeng
Liptamsur, terbukti
ada yang menciptakannya, sebenarnya Kamil adalah sebuah nama, tak
akan
(mokal) dituakan.
-- 28 --
Marang hukum sira aja pangling, sabab ana unine kang kitab, patang
prakara
cacahe, batal karam puniku, ingkang aran najis lan suci, sukur yen
wus uninga,
lamun durung weruh, takono para Ngulama, aja sira kalayu melu
ngarani, den
gambuh kawruhira.
Artinya :
Terhadap hukum janganlah kau melupakannya, sebab tersebut di dalam
kitab,
berjumlah empat perkara, Batal Karam itu, yang disebut Najis dan
Suci,
syukurlah kalau sudah mengetahuinya, bila belum mengetahuinya,
tanyakanlah
kepada para Ulama, janganlah kau ikut-ikutan mengatakannya, dalam
persamaan pengertianmu.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar