SERAT
WIRA WIYATA
Karya
: KGPAA Mangkunagara IV
S I
N O M
01.
Wuryanta dennya manitra, nujwa ari wrahaspati, kaliwon tanggal
sapisan,
sasi saban wuku wukir, ehe sangkaleng warsi, murtyastha
amulang
sunu (=1788), sung pariwara darma, Jeng Gusti Pangeran Dipati,
Harya
Mangkunagara ingkang kaping pat.
Dimulainya
menulis buku ini, pada hari Kamis, kliwon tanggal satu,
tahun
ehe dengan sengkelan, murtyastha amulang sunu (=1788), sebagai
petuah
mengabdi, oleh Jeng Gusti Pangeran Adipati, Harya
Mangkunagara
yang keempat.
02.
Heh sagung pra siswaningwang, kang samya dadi prajurit, aja
wiyang
ing wardaya, rehning wus sira lakoni, balik dipun nastiti, marang
ing
kawajibanmu, owelen sariranta, reksanen luhurmu sami, yen kuciwa
weh
alun alaning raga.
Wahai
semua siswaku, semua yang menjadi prajurit, jangan susah
dalam
hati, karena sudah kamu niati, hendaknya kamu perhatikan, akan
kewajibanmu
itu, sayangilah dirimu, jagalah martabatmu, jika
mengecewakan
akan memperburuk diri.
03.
Awit sira wus prasetya, nalika jununjung linggih, saguh nut
anggering
praja, myang pakoning narapati, sineksen den estreni, mring
para
wira sawegung, upama sira cidra, nyirnakke ajining dhiri, temah
nistha
weh wirang yayah rena.
Karena
engkau sudah bersumpah, ketika diangkat diwisuda, bersedia
tunduk
kepada hukum negara, dan perintah sang raja, disaksikan dan
dipegang
teguh, oleh para prajurit semua, bila dirimu ingkar sumpah,
sirnalah
harga dirimu, lalu nista memalukan ayah bunda.
04.
Ywa sira duwe pangira, lamun wong dadi prajurit, karyane abot
priyangga,
wruhanta sagung pakerti, kabeh donya puniki, tan ana
prabedanipun,
kang dagang neng lautan, miwah ingkang among tani,
suwana
kang suwita ing narendra.
Jangan
engkau mengira, bila orang menjadi prajurit, tugasnya paling
berat,
ketahuilah semua pekerjaan, yang ada di dunia ini tak ada bedanya,
yang
berdagang di lautan, dan yang mengerjakan sawah, serta yang
mengabdi
kepada raja.
05.
Myang kang tapa jroning guwa, kang manusup ing asepi, lakone
padha
kewala, awit iku dadi margi, mrih katekaning kapti, sapangkate
pandumipun,
nanging sarananira, mantep temen lan taberi, samektane
ingaranan
laksiparja.
Dan
yang bertapa dalam goa, yang masuk dalam sepi, nilainya sama
saja,
karena itu menjadi jalan, agar cepat tercapai tujuannya, sesuai
bagian
pangkatnya, tapi prsyaratannya, mantap siap dan rajin, beginilah
yang
disebut perjuangan hidup.
06.
Lawan sira sumurupa, kang kalebu pangabekti, nora
sembahyang
kewala, kang dadi parenging Widdhi, sakeh panggawe becik,
kang
manteb suci ing kalbu, uga dadi panembah, yen katrima iku sami,
sinung
rahmat samurwate badanira.
Dan
hendaklah engkau tahu, yang termasuk dalam pegabdian, tidak
hanya
sembahyang saja, yang menjadi kehendak Tuhan, semua
perbuatan
baik, dilaksanakan dengan mantap, juga merupakan
pengabdian/ibadah,
bila semua itu diterima, mendapat rahmat bagi dirimu.
07.Lamun
tan mawa sarana, paran katekaning kapti, lir mbedhag
tanpa
wisaya, sayektinira Hyang Widdhi, tan karsa mitulungi, marang
wong
kang datan laku, nir ngamal myang panembah, kumudu dipun turuti,
ngendi
ana Gusti wineh ing kawula.
Bila
tidak menggunakan sarana, bagaimana mungkin akan tercapai,
bagai
berburu tanpa senjata, sesungguhnya Tuhan, tak hendak menolong,
kepada
orang yang tak berusaha, tanpa melaksanakan ibadah, minta
dikabulkan
maunya, mana ada Tuhan akan mengabulkan.
08.
Kang mangkono andupara, lamun jinurung ing kapti, malah
nandhang
duka cipta, kasiku angreh Hyang Widdhi, marmanta sira sami,
aja
kasusu panggayuh, manawa durung ngrasa, duwe ngamal kang
nlabeti,
becik sira angona lakuning praja.
Yang
demikian itu mustahil, bila dipaksakan juga, bahkan akan
menemui
derita, dikutuk oleh Tuhan, maka kalian semua, jangan tergesagesa
berkeinginan,
bila belum merasa, punya jasa yang cukup, baik
mengikuti
aturan negara.
09.
Dene sira iku bagya, antuk kawiryawan mangkin, yektine katut
prabawa,
saking leluhurmu sami, nguni wus potang sakit, dadya ing
kapenakipun,
tumiba marang sira, murwa sukur ing Hyang Widdhi,
tarimanen
berkahing wong tuwanira.
Sesungguhnya
kamu berbahagia, mendapatkan keluruhan sekaran,
sungguh
terbawa oleh pengaruhnya, dari leluhurmu semua, dahulu sudah
berjuang,
sekarang menjadikan kau enak, jatuh pada dirimu, bersyukurlah
kepada
Tuhan, terimalah berkah orang tuamu.
10.
Jer janma kang wus minulya, lir wadhahe lenga wangi, utamane
winantonan,
gandane saya menuhi, nadyan ngisenan warih, lebating we
maksih
arum, kang mangka sudarsana, Jeng Gusti Pangeran Dipati,
Harya
Mangku Nagara ingkang kapisan.
Orang
yang telah mulia, bagai wadah minyak wangi, kebaikannya
akan
semerbak, baunya semakin harum, meskipun diisi air, bekasnya itu
masih
berbau harum, yang demikianlah contohnya, Jeng Gusti Pangeran
Adipati,
Harya Mangkunagara yang pertama.
11.
Duk babade murweng yuda, neng alas limalas warsi, sewu lara
sewu
papa, ngupaya mulyaning dhiri, antuk pitulungan Widdhi, katutugan
karsanipun,
mukti sawedyanira, tumerah dalah samngkih, buyut canggah
kasrambah
milu wibawa.
Ketika
mulai berperang, di dalam hutan lima belas tahun, seribu
sakit
dan sengsara, mencari kemuliaan dirinya, mendapatkan pertolonga
Tuhan,
tercapai cita-citanya, mulia beserta seluruh pasukannya, berlanjut
sampai
kini, piut cicit ikut menikmati bahagia.
12.
Iku ta kayektenira, pralambanging lenga wangi, upamane duk
samana,
tan antuk pitulung Widdhi, praptane jaman iki, tan ana
caritanipun,
marma den enget sira, aja ngaku angekoki, mung ngrasa
lamun
anempil wibawa.
Itulah
buktinya yang nyata, sebagai lambang minyak wangi, apabila
pada
waktu itu, tak dapat pertolongan Tuhan, sampai saat ini pun, tak
akan
ada ceritanya, maka ingat-ingatlah selalu, jangan merasa paling
berjasa,
hanya merasalah ikut menikmatinya.
13.
Mangkana gya winantonan, marang kang jumeneng malih, Jeng
Gusti
Pangeran Dipatya, Mangkunagara ping kalih, pinet sraya mring
Inggris,
amukul nagri Matarum, sabesahe kang praja, ginanjar sewu kang
bumi,
dadi tetep lenggah limang ewu karya.
Demikian
pula yang sering dikata, pada yang baginda lainnya, Jeng
Gusti
Pangeran Dipati, Mangkunagara yang kedua, dimintai bantuan oleh
Inggris,
untuk menyerang Mataram, setelah berhasil, mendapat hadiah
seribu
karya, sehingga menjadi lima ribu karya.
14.
Rambah sinaraya, marang Gubermen Walandi, mukul prang
Diponegara,
sarumpunge ing ajurit, ginanjar bumi malih, Sukowati limang
atus,
lan blanja saben wulan, mangka ingoning prajurit, patang ewu patang
atus
wolung dasa.
Yang
kedua dimintai bantua, oleh Gubernur Belanda, melawan
Pangeran
Dipanegara, setelah selesai berperang, mendapat hadiah tanah
lagi,
Sukawati lima ratus karya, dan gaji setiap bulan, untuk bekal makan
prajurit,
empat ribu empat ratus delapan puluh.
15.
Prapta panjenenganira, Jeng Gusti Pangeran Dipati,
Mangkunagara
pit tiga, ing drajat pinrih lestari, mangun harjaning budi,
mring
Gupermen tyas sumungku, ginanjar kang bandera, lan mariyem
kalih
rakit, iku mangka tandhaning sih pinarcaya.
Sampailah
beliu, Kanjeng Gusti Pangeran Adipati, Mangkunegara
yang
ketiga, untuk mendapat melestarikan kedudukan, membangun
kebahagian
diri, tunduk kepada Gubernur, dihadiahi bendera, dan meriam
dua
pasang, itulah bukti mendapat kepercayaan.
16.
Kepriye yen sira ngrasa, antuk kalawan pribadi, dadi mungkir
jenengira,
kaciren lair myang batin, ginayuywng sesami, lupute gonira
ngaku,
langguk piyangkuh nira, kasiku marang Hyang Widdhi, dadi tuna
duwe
turun kang mangkana.
Bagaimana
bila kamu merasa, mendapatkan hasilmu sendiri,
menjadikan
kamu mengingkari, dicela lahir dan batin, ditertawakan oleh
sesama,
salah karena mengaku, sombang dan jumawalah dirimu, dikutuk
oleh
Tuhan, rugilah mempunyai anak demikian.
17.
Lamun yekti saking sira, pribadi tandhane endi, apa wus munjuli
sira,
marang samaning dumadi, saking ing krama niti, lawan apa wus
misuwur,
ing guna prawiranta, kang kanggo marang nagari, baya durung
lir
lakone luhure.
Bila
benar dari karyamu sendiri, mana sebagai tandanya, apakah
kamu
sudah paling baik, dibanding sesama yang lain, dari sopan santun,
dan
apakah kamu sudah terkenal, atas kepandaian dan keberanianmu,
yang
berguna bagi negara, tentu belum menyamai leluhurmu.
18.
Pira bara sira bisa, ngupure darajat malih, dadi janget kinatigan,
dadi
santo seng wuri, tumurun marang siwi, sokur bisa prapteng putu, milu
tampa
kawiryan, yogyane angkahen kaki, ra orane aja punggel saking sira.
Lebih
baik kamu bisa, memupuh kedudukan lagi, menjalin tali agar
lebih
kuat, hingga dapat diwariskan nanti, diturunkan kepada anak, syukur
dapat
sampai ke cucu, ikut merasakan kenikmatanya, baik usahakanlah
selalu,
paling tidak janganlah memutuskan.
19.
Lamun drajat kalakona, punggele saking sireki, dadi sira
nganiaya,
marang darahmu pribadi, tan kendel ingkang wuri, dhapur
kapotangan
laku, salagi tembe bisa, antuk kang darajat malih,
sasambungan
yekti becik kang widada.
Bila
derajat tercapai, tapi kau putuskan, jadi kamu menyengsarakan,
kepada
keturunamu sendiri, tidak tebal di belakang, karena kehilangan
perjuangan,
seandainya dapat kelak, memperoleh kedudukan lagi,
hubungannya
lebih baik lestari.
20.
Upama nora punggele, jer nora ngupaya malih, yen wus punggel
nadyan
sira, semedi ing saben ratri, antuke durung mesthi, tiwas
angengecer
laku, marma den enget sira, sajrone lumakyeng kardi,
pangreksamu
ing drajat aywa pepeka.
Seandainya
tidak putus, bila tidak mencari lagi, sudah putus meski
kamu,
berdoa setiap hari/malam, belum tentu akan berhasil, percuma
membuang-buang
tenaga, maka ingatlah selalu, selama melaksanakan
tugas,
jagalah pangkatmu jangan lupa.
21.
Dene jejring wandanta, ing mangko dadi prajurit, maju baris
lawan
jaga, teori lesan sepeksi, iku dudu pakarti, ajar-ajar jenengipun, wus
dadi
wajibira, prajurit dipun geladhi, papadhane santri ingajar
sembahyang.
Sedangkan
dirimu adalah, sekarang menjadi prajurit, maju baris dan
berjaga-jaga,
teori lisan dan pemeriksaan, itu bukanlah perjuangan, itu
belajar
namanya, sudah menjadi kuwajibanmu, prajurit itu dilatih, sama
halnya
santri belajar sembahyang.
22.
Sinung ukum sawatara,yen nglirwakken marang wajib, iku wus
lakune
praja, jejege kalawan adil, sanadyan liyan janmi, duk neng yayah
renanipun,
yen luput rinengonan, utawa den jemalani, dadi iku wineruhken
tat
krama.
Mendapat
hukuman sedikit, bila melalikan tugas, itu sudah menjadi
hukum
negara, dilaksanakan dengan adil, walaupun orang lain, ketika di
pangkuan
ayah ibunya, bila salah juga dimarahi, atau dipukuli, agar tahu
akan
tata krama.
23.
Mangkono uga yen bisa, miturut sarta ngakoni, temtu den opahi
uga,
wit gawe leganing ati, akeh tuwin sathithik, minurwat lan karyanipun,
tan
beda patrapira, prajurit jinunjung linggih, myang ingundur iku adil
jenengira.
Demikian
pula bila bisa, patuh dan mengakui, tentu juga mendapat
hadiah,
karena telah melegakan hati, banyak dan sedikit, sesuai dengan
hasil
kerjanya, tidak berbeda dengan perilaku, prajurit yang sudah
diangkat,
dan dipecat itu adil namanya.
24.
Yen tan bisa samektanya, nora jumeneng prajurit, gawe tuna
marang
praja, weh lingeseming narapati, amung sira pribadi, kang
sdhuwurken
ing piyangkuh, mung lagi bisa aba, anggepmu mbutuhken
nagri,
ywa kebanjur duwe cipta kang mangkana.
Jika
tak dapat siaga, tak dapat dikatakan prajurit, merugikan kepada
negara,
menyebabkan malu sang raja, hanya kamu sendiri, yang
meninggikan
kesombongan, hanya baru dapat memberi aba-aba,
anggapanmu
sudah dibutuhkan negara, jangan terlanjur berpikiran
demikian.
25.
Wruhanta lalakonira, sajatine wus angemping, mring praja miwah
Narendra,
dene durung potang kardi, sira wus den paringi, sandhang
pangan
nora kantu, sinuba kinurmatan, ounjul sasamaning abdi, mangsa
kala
linilan lungguh satata.
Ketahuilah
bahwa hidupmu, sesungguhnya sudah berhutang, kepada
negara
dan raja, karena belum memberikan karya, kamu sudah diberi,
sandang
pangan tidak terlambat, dihormati dan dielu-elukan, melebihi
sesama
abdi, kadang-kadang diijinkan duduk sejajar.
26.
Apa kang sira upaya, kamulyan aneng nagari, ingajenan mring
sasama,
nyawabi mring sasama, nyawabi mring anak rabi, nadyan para
maharsi,
ingkang tapa neng ngasamun, mong tani lan nangkoda,
rinewangan
anderpati, nora liyan kamulyan kang den upaya.
Apa
yang engkau cari, kemuliaan di pemerintahan, dihormati oleh
sesama,
mencukupi kebutuhan anak istri, sama pula para pendeta, yang
bertapa
di tempat sepi, kaum tani dan nahkoda, berjuang mati-matian,
tidak
lain kemuliaan yang dicarinya.
27.
Upamane raganira, nora dadia prajurit, iya misih mangan sega,
apa
dene minum warih, saking wetuning bumi, uga kagungan ing ratu, lan
sira
ingayoman, rineksa kalawan adil, lamun datan rumasa sira duraka.
Misalnya
dirimu, tidak menjadi prajurit, bisa juga makan nasi, dan
minum
air, dari hasil bumi, juga mempunyai raja, dan engkau dilindungi,
dijaga
dengan adil, jika tak merasa maka engkau durhaka.
28.
Marma den sumurup sira, mring sih kamulaning Gusti, benjang
yen
tinuduh sira, lumawat ngadoni jurit, yeku karyanta yekti,
pangudangireng
Gustimu, kono aja pepeka, den madhep marang sawiji,
nanging
cipta sedyakna males mring praja.
Maka
hendaklah engkau tahu, akan cinta kasih sang raja, kelak bila
kau
ditunjuk, untuk berangkat perang, itulah sesungguhnya tugasmu, yang
didambakan
rajamu, kamu janganlah ragu, pusatkanlah dalam satu hal,
tekad
untuk berbakti kepada negara.
29.
Prapteng papan cumadhonga, ing printah senapati, aja abawa
priyangga,
dumeh sira bandha wani, lumangkah mring ngulabi, kang
mangkono
sasat mungsuh, gawe guguping rowng, weh gidhuhing
senapati,
yen kasora dadi sira antuk dosa.
Sesampai
di medan bersipalah, menerima perintah sang hulubalang,
jangan
berbuat sendiri, merasa dirimu pemberani, bertindak melebihi
batas,
yang demikian merupakan musuh, menjadikan rekan gugup,
membingungkan
sang hulubalang, bila kalah engkau akan berdosa.
30.
Lungguhing para prawira, yen ana madyaning jurit, nora wenang
duwe
karsa, ragane pama jemparing, kang mesthi senapati, ing sakarsa
kang
pinanduk, linepas ywa saranta, angsahira den mranani, marang
mungsuh
aja keguh ing bebaya.
Sebagaimana
para perwira, bila sedang di dalam peperangan, tidak
berhak
berkehendak, tubuhnya ibarat anak panah, yang berhak sang
hulubalang,
yang berhak memegangnya, melepas jangan terburu,
bertugas
dengan senang, melawan musuh jangan takut akan bahaya.
31.
Den kadi Partasuta, Bimanyu kala tinudhing, mangurah kang
gelar
cakra, dening sang Yudhistira Ji, sukaning tyas tan sipi, dupi rinoban
ing
mungsuh, kesthi trahing satriya, wedi wirang wani mati, yeka mangka
tamsiling
para prawira.
Jadilah
seperti putra sang Parta, Abimanyu ketika ditunjuk,
menggempur
musuh bersiasat cakra, oleh sang Yudhistira, hatinya amat
gembira,
ketika dikepung musuh, tampak jiwa ksatrianya, takut malu
berani
mati, itulah sebagai teladan para perwira.
32.
Kono sedhenge medharna, ing kasuran guna sekti, nyimakna
paningalira,
ing tekad ywa walang ati, wruhanta senapati, wakiling Gusti
satuhu,
Gusti wakiling suksma, kang kinon, ngudaneni, mring kawula kang
sumedya
mrih utama.
Itulah
saat untuk membuktikan, segala keberanian dan kesaktian,
tutupilah
matamu, dengan tekat jangan khawatir, ketahuilah bahwa
senapati,
sebagai wakil rajamu, rajamu sebagai wakil Tuhan, yang
ditugaskan
memperhatikan, kepada umat yang berjuang demi mulia.
33.
Padha ingaran utama, ing pakaryan mangun jurit, iku kang luhur
priyangga,
wus kasebut kanan sruti, yen tapaning prajurit, ngasorken
tapaning
wiku, wit sumungkuning puja, neng pucuking gunung wesi, sang
pandhita
neng pucuking kang aldaka.
Sama-sama
disebut mulia, dalam tugas melaksanakan perang, itu
yang
paling luhur, sudah disebut dalam sruti, bahwa bertapanya seorang
prajurit,
mengalahkan bertapanya seorang pendeta, karena tempat
bertapanya,
di ujung senjata besi, sang pendeta di ujung / pucuh gunung.
34.
Ing tekad dipun santosa, aja angrasani pati, apan tan minenang
sira,
gumamntung karsaning Widdhi, yen wis tibaning pasthi, nora pilih
marganipun,
ala mati neng wisma, becik mati kang utami, tur sumbaga
dadi
ngamale trahira.
Dalam
tekat harus kuat, jangan membicarakan kematian, karena
kamu
tidak berhak, terserah kehendak Tuhan, bila sudah saatnya, tidak
memilih
cara, jelek mati di rumah, baik mati yang utama, dan baik menjadi
amal
keturunanmu.
35.
Wus ana keyektenira, sang Partasuta ing nguni, palastra aneng
palagyan,
lawan lagawaning pati, wit dennya anglabuhi, Pandhawa
manggiha
unggul, puwarantuk nugraha, sira wau Partasiwi, turunira
angratoni
tanah Jawa.
Sudah
ada buktinya, sang putra Parta dahulu, gugur di medan
perang,
dengan senang hati, dari sebab dia membela, agar Pandawa
menjadi
unggul, akhirnya mendapat anugrah, sang putra Parta itu,
keturunannya
menjadi raja Jawa.
36.
Lamun durung takdirira, nadyan ana hru sakethi, yen tan waswas
ing
wardaya, sayekti nora ngenani, amung sajroning jurit, aja sira darbe
kayun,
ing lair amanuta, ing sakarsa senapati, batinira kumambanga ing
wisesa.
Bila
belum takdirmu, meski ada seratus ribu panah, bila tidak khawatir
dalam
hati, tentu tidak akan terkena, hanya di dalam perang janganlah
engkau
memiliki kehendak, turuti perintah, apa yang dikehendaki
panglima,
hatimu harus tertuju kepada Tuhan.
37.
Ri sedheng nen bayantaka, kalamun ana kang weri, nungkul wus
mbuwang
palastra, nora wenang den pateni, binandhang iku wajib, yen
ngantia
nemu lampus, tetep nistaning prajurit, nemu dosa temah apesing
ayuda.
Di
saat terkepung bahaya mati, bila ada yang menjadi musuh,
menyerahkan
dan membuang nyawanya, kamu tak berhak membunuhnya,
tawanlah
dan itu wajib, bila sampai enemui ajalnya, sama dengan
menyiksanya,
membuat nista prajurit, menanggung dosa sehingga kalah
perang.
38.
Mangkono priyangganira, yen kaselut ing ngajurit, aja gugup den
prayitna,
ing tekad dipun pratitis, awit wong murweng jurit, ana
papangkatanipun,
nistha madya utama, yen kober dipun engeti,
kanisthane
wong kaselut neng ranangga.
Demikianlah
pula halnya dirimu, bila terdesak di dalam peperangan,
jangan
gugup hati-hatilah, tekatmu harus terpusat, sebab menjadi soerang
prajurit,
ada batas-batasnya, nista menengah dan luhur, bila sempat
diingat,
kehinaannya orang terdesak di peperangan.
39.
Ing papa nora kuciwa, gegaman samekta sami, atandhing padha
kehira,
tanpa kiwul ing ajurit, tangeh ana pepati, myang tanana nandhang
tatu,
mundur tanpa lasaran, mung labet kekesing ati, kang mangkono
antuk
dosa tri prakara.
Di
tempat yang tidak menyulitkan, senjata tersedia semua, berperang
sama
banyaknya, tanpa menyerang berperang, tak akan ada kematian,
mundur
tanpa dasar kuat, hanya karena merasa takut, itu akan mendapat
dosa
tiga hal.
40.
Dhihin marang ing Narendra, denira cidra ing janji, kapindho
ngasorken
praja, kang mulyakken marang dhiri, katri marang Hyang
Widdhi,
ngukuhi gadhuhanipun, kokum pantes linunanas, padhane sato
wanadri,
yen janmaa pasthi ana tekadira.
Pertama
dosa kepada raja, karena telah mengingkari sumpah, kedua
menghinakan
negerinya, yang telah memuliakan dirinya, ketiga berdosa
kepada
Tuhan, mempertahankan miliknya saja, pantas dihukum mati,
dibunuh
seperti binatang, bila manusia tentu ada tekatnya.
41.
Nadyan para prawira, yen kaseser ing ngajurit, nadyan keh
kedhike
padha, kasor papane sasupit, mundur amrih pakolih, ing pangolah
nora
gugup, sarana winiweka, kaangkah dennya mangungkih, yen
sinerang
rikat rinukat marwasa.
Meskipun
seorang perwira, bila terdesak dalam perang, meski
jumlahnya
sama, kalah karena salah siasat, mundur agar berhasil, dalam
pemikiran
tidak gugup, karena dengan pemikiran cermat, bertujuan untuk
menyerang
balik, bila diserang lekas membalas.
42.
Utaminireng prawira, sanadyan karoban tandhing, tatag tur
simpen
weweka, wengkoning papan tiniling, linanglangan kang weri, endhi
kang
suda ing purun, pinaran pinarwasa, winisesa amrih titih, estu jaya
sadaya
samya raharja.
Seorang
prajurit pemberani, meskipun terdesak musuh, tabah dan
menyimpan
siasat, memperhatikan keadaan medan, perhatikan musuh,
mana
yang berkurang kekuatannya, dihampiri untuk diserang, digempur
agar
menyerah, pasti menang semua akan selamat.
P A
N G K U R
01.
Kapungkur patraping bala, ginantyakken lungguhing senapati,
ingkang
sinerahan wadya gung, dening jeng nareswara, kinen matah
saprayoginireng
wadu, kinarya rumekseng praja, denira ngupaya janmi.
Sudah
dibahas perihal tugas prajurit, sekarag dibahas kedudukan
Panglima,
yang bertugas memimpin pasukan, atas perintah sang raja,
untuk
memimpin bagaimana baiknya, bertugas menjaga negara, untuk
mencari
sosoknya.
02.
Ywa tinggal pitung prakara, mrih utama adegireng prajurit, kang
dhihin
nalurinipun, tan kena trahing sudra, kapindhone bumi kalahiranipun,
kang
maksih tunggal sapraja, katri tanpa cacad dhiri.
Jangan
lupa akan tujuh hal, agar baiknya para prajurit, yang pertama
garis
keturunannya, jangan berasal dari orang hina, kedua bumi
kelahirannya,
masih termasuk wilayah negaranya, ketiga tidak memiliki
cacat
tubuh.
03.
Papat otot balungira, ingkang tigas lima tanpa panyakit, enem
sawang
sawungipun, pitu kang datan darwa, pakareman kang mlarati,
raganipun,
marma milih kang mangkana, wateke wantaleng kardi.
Keempat
adalah oto tubuhnya, yang gagah kelima tak berpenyakit,
keenam
dirinya tampak jantan, ketujuh tidak memiliki kegemaran,
kesukaan
yang merugikan dirinya, pilihlah yang demikian, berwatak suka
bekerja.
04.
Sawuse pamilihir, pamintane mring wong sawiji-wiji, pinantes
cekelanipun,
rujuke lan sarira, pangulahe warastra ywa kongsi rikuh, rikate
dennya
marwasa, myang panangkis amrih titih.
Setelah
pemilihan tersebut, ditanya kepada masing-masing,
disesuaikan
dengan tugasnya, menurut kekuatan raganya, menggunakan
senjata
janganlah canggung,cepat dalam penyerangan, dan bertahan agar
menang.
05.
Wong kang sedheng dedegira, aparigel tuwin kang andhap alit,
akas
cukat tandangipun, iku sinung sanjata, watak nora kewran sabarang
pakewuh,
mudhun jurang munggah arga, aluwes tur mitayani.
Orang
yang sedang tingginya, cekatan dan pendek kecil, lincah
gerakannya,
dia berilah senjata, dia tak akan kesulitan di segala medan,
turun
jurang naik gunung, luwes dan meyakinkan.
06.
Wong kang lencir dedegira, kurang tandang aropek ingkang dhiri,
iku
cinekelan lawung, jangkah dhepane dewa, watak corok alantaran silih
panduk,
lumpat jagang pasang andha, angunggahi baluwarti.
Orang
yang kurus tubuhnya, kurang lincah dirinya itu, berilah dia
tombak,
langkah dan jangkauannya panjang, dia cocok karena dapat
ditugaskan,
melompat dan memasang tangga, untuk memasuki benteng
kerajaan.
07.
Wong sadhepah dedegira, kang pawakan otot balung kawijil,
mariyem
cekelanipun, amolahaken rosa, nadyan kembel kebldher kuwawa
njunjung,
wateke nggenteni kardi.
Orang
yang tinggi kekar, yang otot dan tulangnya menyembul, cocok
diberi
senjata meriam, dia kuwat menggerakkan, meski terperosok mampu
mengangkat,
bila kudanya hancur, dia menggantikannya.
08.
Wong gung luhur kang sembada, iku pantes karya wadya
turanggi,
agampang panitihipun, klar nyembadani kuda, nangkis rosa
medhang
mring pratala gaduk, silih rog amigunani.
Orang
tinggi besar yang gagah, dia pantas dijadikan pasukan
berkuda,
mudah mengendarai kuda, mampu mengendalikan kudanya,
kuat
menangkis menyerang dan ke tanah, bila bertemu dengan sesama
berkuda,
dia mampu mengimbanginya.
09.
Dene wong kang mandraguna, kinaryaa margangsa juru margi,
myang
rerakit kuwu-kuwu, kalamun aneng teba, lawan beteng kareteg
sasaminipun,
kang tan kewran ing pangreka, memenek lan bisa ngalangi.
Sedang
orang yang pandai, jadikanlah dia pencari jalan, dan
membuat
kubu-kubu, bila berada di luar daerah, serta benteng jembatan
dan
sebagainya, dia tak akan mengalami kesulitan, memanjat dan dapat
berenang.
10.
Yogyane malih ngumpulna, para tukang kang kanggo mring
prajurit,
gerji lawan tukang puntu, karya busana wastra, tukang nyamak
penjahit
pakaryanipun, parabot kang bangsa carma, tukang tapel lawan
nyinggi.
Sebaiknya
juga mengumpulkan, para tukang yang berguna bagi
prajurit,
penjahit dan tukang busana, untuk membuat pakaian, tukang
menyamak
kulit tugasnya, merawat peralatan dari kulit, tukang tapal kuda
dan
tukang mencetak logam.
11.
Sayang lan tukang marakas, miranteni bekakasing prajurit,
pandhe
miwah tukang kayu, mranggi lawan kemasan, ingkang karya
gegamaning
aprang pupuh, sadaya dipun samekta, rehning rumeksa
prajurit.
Tukang
tembaga dan tukan intan, menyediakan perkakas prajurit,
pandai
besi dan tukang kayu, pembuat kerangka keris dan ahli emas, yang
menyediakan
senjata untuk perang, semuanya disiapkan, demi
keselamatan
prajurit.
12.
Liya kang wus kanggweng wadya, aja sepi andhungan tikel kalih,
gegaman
saprantinipun, tuwin busana wastra, obat mimis kang cukup den
anggo
nglurug, awit rumeksa ing praja, tan wruh sangkaning bilai.
Selain
itu kebutuhan prajurit, jangan lupa berbekal dua kali lipat,
senjata
dang perangkatnya, dan busana pakaiannya, peluru yang cukup
untuk
menyerang, karena menjaga negara, tidak tahu datangnya bencana.
13.
Riwus ing pamintarnira, lan piranti kang kanggo ing prajurit,
mangkana
pangreksanipun, dipun titi ing bala, sandhang pangan ing saari
aywa
kantu, suker sakit kinawruhan, den bisa ngenaki kapti.
Sesudah
semua kebutuhan, dan perkakas yang digunakan prajurit,
hendaklah
dirawat sebaik-baiknya, diteliti oleh pasukan itu, bekal makana
sehari
jangan sampai kekurangan, yang sakit harus segera dirawat, agar
senang
hatinya.
14.
Ywa pegat pamulangira, saniskara wajibireng prajurit, weruhna
sadurungipun,
nistha madya utama, myang papacak pacuhan kang wus
tinamtu,
dununge sawiji-wiji.
Jangan
lupa mengajarkan, segala kewajiban prajurit, tunjukkan
sebelumnya,
nista madya lan utama, dan larangan-larangan yang tertentu,
yang
untuk prajurit, berlaku untuk mereka masing-masing.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar